Lưu giữ dòng tranh dân gian

Nghệ nhân Kỳ Hữu Phước giới thiệu về tranh dân gian Làng Sình cho du khách. Ảnh: Hải Âu/TTXVN

Những ngày cuối tháng 3, đầu tháng 4, thành phố Huế nhộn nhịp tổ chức Năm du lịch quốc gia – Huế 2025 với chủ đề “Kinh đô xưa – Vận hội mới”, chúng tôi về làng Sình, phường Dương Nỗ, nơi ngã ba hợp lưu cuối nguồn của dòng sông Hương và sông Bồ, vùng đất hội tụ nhiều giá trị văn hóa, lịch sử.

Nghệ nhân Kỳ Hữu Phước (năm nay 78 tuổi, trú tại làng Sình, phường Dương Nỗ, thành phố Huế) có dáng người tầm thước, nước da ngăm đen, giọng nói nhẹ nhàng và sâu lắng của người dân Huế, kể về chiều sâu của tranh dân gian Làng Sình mà chín đời tộc họ ông đã gìn giữ.

“Ngày trước, để làm ra được những bức tranh dân gian rất vất vả. Các cụ phải lên những ngọn núi cao nhất của dãy Bạch Mã tìm cây vang để nấu ra màu đỏ đẹp nhất; lội xuống những khe núi hẹp nhất và sâu nhất để tìm cây dành, làm ra màu xanh lục. Cây dành vốn chỉ cho hoa vào dịp tháng 4, người nghệ nhân phải đào nguyên cả cây có đầy đủ rễ, thân, cành, lá và cả hoa mới có thể tạo ra màu xanh đẹp nhất”, ông Phước kể.

Tranh Làng Sình được tạo tác dựa trên 5 màu sắc chủ đạo: màu đỏ từ rễ cây vang; xanh lục từ các bộ phận của cây dành; màu vàng từ lá cây đung; màu tím từ quả mồng tơi; màu cam từ gạch ngói cổ bị hỏng, vỡ.

Những điều đó vẫn chưa đủ chất liệu để tạo nên tranh Làng Sình, muốn in ra tranh phải có khuôn. Để có khuôn in tốt nhất, tổ tiên của ông Phước phải nhiều lần lặn lội vào tận vùng núi Nam Trà My (Quảng Nam) để tìm gỗ cây lòng mứt (còn gọi là hồng xiêm) mang về làm khuôn. Giấy làm tranh Làng Sình, ban đầu là giấy dó, sau dần thay đổi, sử dụng nhiều loại giấy khác nhau.

Lật giở thư tịch cổ cùng với cứ liệu gia phả dòng họ Kỳ, nghệ nhân Kỳ Hữu Phước lần tìm về nguồn cội, phát hiện ra tranh Làng Sình có nguồn gốc từ tranh dân gian Đông Hồ (Bắc Ninh). Hai làng nghề vẫn đang thờ một tổ nghề, ngài “Quý công”. Hơn 400 năm trước, cụ tổ đời thứ 9 của ông Phước đã mang nghề gia truyền từ Đông Hồ vào định cư nơi ngã 3 sông nơi mạch nguồn tràn sức sống này.

Chạnh lòng về những giai đoạn khó khăn, ông Phước kể, sau ngày thống nhất, đất nước còn khó khăn, học sinh thiếu sách vở đến trường, tranh Làng Sình làm bằng giấy, tô màu, dùng để cúng tế xong rồi đem đốt, nên được xem là một sự lãng phí lớn. Vậy là nghề bị hạn chế và ngừng. 

"Khi đó, tôi phải đi đến những nhà trong làng để xin hoặc mua các dụng cụ làm tranh bị bỏ đi về cất dấu...", nghệ nhân Kỳ Hữu Phước thuật lại.

Đến năm 1986, gia đình ông Phước lặng lẽ lấy đồ nghề từ dưới đất lên, lại làm tranh để mưu sinh. Vợ chồng ông cùng 5 người con đều làm tranh. Ông Phước mang tranh đi bán, gõ cửa từng nhà. “Khi biết tôi bán tranh, người dân mừng vì quá lâu rồi mới có tranh Làng Sình.

Qua những giai đoạn khó khăn ấy, đến lúc Huế chuẩn bị tổ chức Festival làng nghề truyền thống, mọi người mới nhận ra, nghề vẽ tranh Làng Sình không còn ai ngoài gia đình ông Phước. Tranh Làng Sình được đề nghị khôi phục, tạo nên làng nghề truyền thống, bây giờ đã là điểm đến trải nghiệm trong các tuyến du lịch của vùng kinh đô xưa.

Mạch nguồn vẫn chảy

Nghệ nhân Kỳ Hữu Phước giới thiệu về tranh dân gian Làng Sình. Ảnh: Hải Âu/TTXVN

Ngã ba Sình, vùng sông nước mang nhiều dấu ấn lịch sử trên hành trình mở cõi của chúa Nguyễn, dòng tranh dân gian này đã hòa quyện với tập tục, tín ngưỡng của người dân bản địa, tạo nên 1 bản sắc văn hóa, tín ngưỡng. Từ mục đích ban đầu dùng để thờ cúng, ma chay, lâu dần nội dung tranh Làng Sình được mở rộng, tạo nên dòng tranh dân gian mang nhiều bản sắc riêng có.

Nghệ nhân Kỳ Hữu Phước kể lại: Festival làng nghề truyền thống Huế lần thứ nhất năm 2002, ông vào làm tranh ở Đại Nội, được xem bát âm của Nhã nhạc cung đình. Sau đó, ông về làm ra bộ khuôn tranh bát âm. Khi ông đi xem hội vật làng Sình, làng Thủ Lễ, về nhà cũng khắc ra bộ khuôn 4 thế võ vật Làng Sình… Theo thời gian, nội dung của tranh Làng Sình ngày càng phong phú, về trẻ con, 12 con giáp, về Tết chuồng (ngày lễ, ngày phiên, tổ nghề chăn nuôi các loại vật trâu, lợn, gà…), ông chuồng - bà chuồng, tranh pháo, Tết quê, gia đình, vinh hoa phú quý…

Anh Dương Văn Kính, Phòng Văn hóa – Khoa học và Thông tin Quận Phú Xuân (thành phố Huế), thành viên Ban Tổ chức Festival làng nghề truyền thống Huế cho biết, giai đoạn đầu khôi phục làng nghề thật sự rất vất vả. Nhưng may là làng có 1 hạt nhân như ông Phước. Đến nay, nghề làm tranh Làng Sình đã được đào tạo cho hàng trăm lao động. Mỗi độ cuối năm, làng Sình lại nhộn nhịp, đông đảo hộ dân đều làm tranh dân gian, bán khắp các thị trường. Riêng ngày thường, nhà ông Phước vẫn là điểm đến trải nghiệm cho du khách khắp nơi trên thế giới và cả học sinh, trẻ em trong nước. Năm 2014, ông Phước được Trung ương Hội Khoa học phát triển nguồn nhân lực – nhân tài Việt Nam trao Bằng tôn vinh Nhân tài Đất Việt; tranh dân gian Làng Sình đã được trao chứng nhận là sản phẩm OCOP 3 sao, cùng với nhiều danh hiệu và chứng nhận khác.

Họa sỹ Đặng Mậu Tựu, nguyên Ủy viên Ban Chấp hành Hội Mỹ Thuật Việt Nam, nguyên Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Thừa Thiên – Huế cho biết:“Tranh Làng Sình xuất phát từ tranh Đông Hồ nhưng mộc mạc hơn, dung dị và bình dân hơn. Cái độc đáo, nét ngô nghê, chất dân gian trong tranh Làng Sình không phải dễ làm; không bản lĩnh sẽ không tạo ra được cái chất dân gian đó. Qua nhiều thăng trầm, ông Phước nhiều lần muốn bỏ nghề, nhưng anh em họa sỹ đã động viên gia đình ông giữ nghề, truyền nghề cho cộng đồng.

Người dân làng Sình nay đã quen gọi nghệ nhân Kỳ Hữu Phước là “Phước công”, vì xem ông là tổ nghề, là người có công giữ gìn và đóng góp lớn lao nhất cho sự phát triển của dòng tranh dân gian Làng Sình, 1 mạch nguồn vẫn âm thầm chảy, cùng hòa vào dòng sông văn hóa của xứ kinh đô Huế.