Lễ hội đua ghe Ngo không chỉ là hoạt động thể thao thể hiện tính cộng đồng mà còn có ý nghĩa văn hóa, tâm linh đặc biệt đối với đồng bào dân tộc Khmer. Ảnh tư liệu: Trung Hiếu/TTXVN

Sự tích đua ghe Ngo

Đua ghe Ngo là phần hấp dẫn nhất trong Lễ hội Ook Om Bok - một trong ba lễ hội lớn của người Khmer bên cạnh Tết cổ truyền Chôl Chnăm Thmây và lễ cúng ông bà Sene Dolta. Đây được coi là hoạt động rước đặc trưng của cư dân nông nghiệp lúa nước, thể hiện sự biết ơn đối với thần nước đã phù hợp cho người dân mùa màng bội thu. Phong tục đua ghe Ngo còn chứa nhiều ý nghĩa thiêng liêng đối với đồng bào dân tộc Khmer đang sinh sống tại vùng đất trù phú Đồng bằng sông Cửu Long nói chung và Sóc Trăng nói riêng.

Theo dân gian, chiếc ghe Ngo (còn gọi là Tuk Ngo) đã xuất hiện ở đồng bằng từ lâu đời. Xuất phát từ hình ảnh con rắn trườn đi trên mặt nước, người dân nơi đây đã tạo dáng chiếc ghe Ngo như con rắn cho gọn nhẹ, dễ bơi. Ghe Ngo nguyên thủy là một chiếc thuyền độc mộc, khoét ruột từ một thân cây. Ngày nay, việc tìm được cây vừa to, vừa dài rất khó khăn, người Khmer đã dùng những mảnh ván ghép với nhau để thay thế. Ghe Ngo được làm giống hình con rắn dài khoảng từ 25 - 30 m, ở giữa chỗ rộng nhất là 1,1m. Đầu ghe được uốn cong lên như hình đầu rắn, đuôi ghe hay gọi là sau lái được uốn cong lên nhưng cao hơn phía đầu. Mỗi ghe phải đảm bảo từ 40 - 60 người ngồi bơi và chỉ huy.

Biểu tượng của ghe Ngo, mỗi nơi không giống nhau. Biểu tượng ghe Ngo Chùa Champa (Sóc Trăng) là con cọp; chùa Ông Mek (Trà Vinh) lại là con cá nược… Người Khmer tin rằng, trong quá trình thi đấu, ghe Ngo sẽ có khả năng lao đi với tốc độ nhanh và mạnh như con vật được chọn làm biểu tượng. Hai bên thân ghe, mũi ghe và đuôi ghe được trang trí hoa văn, màu sắc phù hợp với biểu tượng của ghe để tạo nên sức mạnh.

Để tạo nên sức mạnh giúp ghe di chuyển nhanh trong khi thi đấu, người Khmer đã dùng một cây hoặc hai cây dài cột chặt vào giữa ghe (gọi là cây cần câu, một số nơi gọi là cây kềm). Cây này có tác dụng như đòn bẩy, đẩy ghe lướt nhanh về phía trước; là cây gỗ tốt, rất cứng, thường là cây sao có đường kính khoảng 0,2 m. Đầu mỗi chiếc ghe đều vẽ hai mắt nổi để ghe thấy đường đi và tránh nguy hiểm. Quan niệm này gần giống với tục vẽ mắt cho thuyền đã có từ lâu đời ở Nam Bộ.

Từ xa xưa, đồng bào Khmer tổ chức Lễ cúng trăng Ook Om Bok vào rằm tháng 10 âm lịch (theo lịch người Khmer). Theo phong tục cổ truyền, để phục vụ ngày vui này, người dân tổ chức thi và chơi các trò chơi dân tộc như: ném còn, kéo co, đấu võ, đua thuyền và biểu diễn văn nghệ... Đặc biệt, môn đua ghe Ngo và biểu diễn văn nghệ là hai môn được đồng bào ưa thích nhất.

Theo nhiều tài liệu nghiên cứu, trước kia, vào ngày Lễ Ook Om Bok hàng năm, người Khmer thường tổ chức đua ghe Ngo ở Peamkênthô (tức là Vàm Tho), thuộc huyện Mỹ Xuyên ngày nay. Tại đây, ghe Ngo của các nơi từ vùng Bạc Liêu lên, Kiên Giang xuống đều thuận tiện; bởi vì ở đó có một đoạn sông thẳng, dòng nước chảy đều... Những người đến xem đua ghe lúc đó thường là đi bằng ghe “Ca hâu” (tức ghe bầu) và ghe “Ca chai” (tức ghe tam bản) đậu dọc hai bên bờ. Sau này, điểm đua dời từ Vàm Tho về sông Ompuyea, tức là sông Nhu Gia, xã Thạnh Phú, huyện Mỹ Xuyên bây giờ.

Thời kỳ Mỹ Ngụy, điểm đua ghe Ngo hàng năm được dời từ Nhu Gia về đua ở Kinh Xáng, thị xã Sóc Trăng (thành phố Sóc Trăng ngày nay). Sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, điểm đua ghe Ngo được đưa trở lại ở Nhu Gia. Từ đó, cứ đến ngày rằm tháng 10 âm lịch, cuộc đua ghe Ngo lại tái diễn ở Kinh Xáng, thị xã Sóc Trăng. Ở trung tâm thị xã Sóc Trăng, trước ngày đua ghe một đêm, dưới sông, ánh đèn rực sáng như hội hoa đăng. Hôm sau mới là một ngày sôi động. Các ghe đua bắt đầu vào chung cuộc đọ sức thi tài.

Hồn ghe Ngo

Trận đua tài quyết liệt trong giải đua ghe Ngo Sóc Trăng năm 2020. Ảnh tư liệu: Trung Hiếu/TTXVN

Theo Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Sóc Trăng, ngày nay, ghe Ngo chỉ được sử dụng vào việc thi đấu. Mỗi hoạt động liên quan đến ghe đều phải cử hành lễ cầu xin như: lễ khởi công, lễ khánh thành, lễ mặc áo cho ghe Ngo. Ghe Ngo không phải là sản phẩm của một cá nhân hay một tập thể. Mỗi chiếc ghe Ngo là do một ngôi chùa, đại diện cho một hay nhiều phum sóc người Khmer tạo ra và tham gia tranh tài. Sự thành bại của ghe Ngo trong hội đua còn là niềm vinh dự, là tiếng thơm của ngôi chùa, của một địa phương tham gia thi đấu. Vì vậy, để tạo nên sự thành công của ghe đua, người Khmer Nam Bộ nói chung và Sóc Trăng nói riêng đã vận dụng nhiều phương thức, kỹ thuật khác nhau.

Chiếc ghe Ngo được trưng bày bên hông chùa Peam Buôl Thmây đã thu hút nhiều du khách đến tham quan. Theo Đại đức Đinh Hoàng Sự, Trụ trì chùa Peam Buôl Thmây (thành phố Sóc Trăng), đây là chiếc ghe cũ của chùa, được đóng cách đây hơn 20 năm và không tham gia các giải đua đã lâu. Thay vì để lãng phí, nhà chùa thuê thợ điêu khắc hoa văn truyền thống trực tiếp lên thân ghe. Khi hoàn thành, chiếc ghe đã nhận được sự ủng hộ của đông đảo phật tử và khách tham quan. Đây cũng là chiếc ghe Ngo đầu tiên trong vùng Đồng bằng sông Cửu Long được điêu khắc trực tiếp lên ghe nguyên bản.

Hiện nay, nghệ nhân đóng ghe Ngo không còn nhiều. Với tài nghệ của mình, từ nhiều năm nay, nhiều nghệ nhân Khmer, trong đó có nghệ nhân Sơn Sà The, Danh Vũ đã để lại nhiều tác phẩm đã và đang được lưu giữ tại các chùa Khmer trong khu vực Đồng bằng sông Cửu Long. Qua đó, góp phần thiết thực vào việc bảo tồn, giữ gìn và phát triển bản sắc văn hóa dân tộc Khmer Nam Bộ. Đến nay, nghệ nhân Danh Vũ đã đóng, sửa chữa trên dưới 100 ghe Ngo cho các chùa Khmer. Nghệ nhân Danh Vũ được biết đến là nghệ nhân đóng ghe Ngo tốt nhất khu vực Đồng bằng sông Cửu Long với nhiều ghe Ngo do anh đóng đã giành giải cao...

Trong giới những người đam mê vẽ hoa văn nổi tiếng trên những chiếc ghe Ngo hiện nay, chị Sơn Sà The (ở Phường 2, thành phố Sóc Trăng) đã để lại rất nhiều tác phẩm được thực hiện công phu và độc đáo. Với năng khiếu trời phú và đôi bàn tay tài hoa, óc sáng tạo, chị đã trở thành nghệ nhân vẽ hình chuyên nghiệp, được nhiều chùa Khmer mời đến thực hiện những tác phẩm vẽ dựa theo truyền thuyết trong kinh Phật cũng như những hoa văn trên những chiếc ghe Ngo. 

Phó Chủ tịch UBND tỉnh Sóc Trăng Huỳnh Thị Diễm Ngọc khẳng định, Lễ hội đua ghe Ngo của người Khmer ở Sóc Trăng gắn liền với lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng của cộng đồng cư dân Khmer; phản ánh khát vọng về cuộc sống bình an, phồn thịnh thông qua việc khấn cầu vị thần Mặt Trăng và tổ chức đua ghe. Đồng thời, Lễ hội thể hiện sự gắn bó mật thiết của con người với môi trường tự nhiên, bày tỏ lòng tri ân và cầu xin thần linh tha thứ về những việc làm ảnh hưởng đến môi trường xung quanh.

Theo bà Huỳnh Thị Diễm Ngọc, Lễ hội đua ghe Ngo còn có vai trò quan trọng trong đời sống sinh hoạt, góp phần giáo dục con người về tính tập thể, tinh thần kỷ luật, ý chí vươn lên, rèn luyện thể chất, sự khôn khéo và sức chịu đựng của con người, giúp con người ngày càng phát triển toàn diện về trí, đức, tài, nghệ. Đây còn thể hiện được tính cộng đồng, tinh thần đoàn kết tạo thành sức mạnh vô song, niềm tự hào dân tộc. Chính hội đua ghe này đã làm nên bản sắc, đặc trưng cho cộng đồng dân tộc Khmer ở Sóc Trăng nói riêng và cho cộng đồng các dân tộc Việt Nam nói chung.

Năm nay, Lễ hội đua ghe Ngo Sóc Trăng khu vực Đồng bằng sông Cửu Long lần 5 năm 2022 là một trong những hoạt động chính trong chuỗi sự kiện Ngày hội Văn hóa, Thể thao và Du lịch đồng bào Khmer Nam Bộ lần thứ VIII tại Sóc Trăng (diễn ra từ ngày 2 - 8/11).