Tuy vậy, điểm chung của các tộc người là đều gìn giữ nếp nhà như gìn giữ hồn cốt của dân tộc mình. Bởi không đơn thuần là nơi ăn ở, sinh hoạt, nhà còn là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa, tín ngưỡng tâm linh độc đáo thể hiện thế giới quan, nhân sinh quan của đồng bào đã được truyền thụ từ đời này sang đời khác.

Bản làng của đồng bào Hà Nhì nhìn từ trên cao. Ảnh tư liệu: Long Vũ

Người Tày Lào Cai thường sống dọc theo các triền sông, suối, làm nhà định cư trong các thung lũng hẹp, dưới chân núi thấp. Trong đó, người Tày ở Nghĩa Đô, Vĩnh Yên (huyện Bảo Yên) cư trú trong thung lũng cạnh dòng suối Nậm Luông xanh trong; người Tày vùng Bản Hồ, Mường Bo (thị xã Sa Pa) xây dựng làng bản bên con suối Mường Hoa thơ mộng uốn lượn ven thung lũng. Còn tại Văn Bàn, những căn nhà sàn lợp mái cọ kề vai nhau yên bình dưới chân dãy núi Gia Lan, mặt hướng ra cánh đồng Mường Thát, Bản Pàu, Tông Pháy, Tông Hốc, suối Nậm Chăn, Nậm Nhù, Nậm Tha hiền hòa, chở che cho biết bao thế hệ người Tày sinh ra và lớn lên ở nơi này.

Nhà sàn người Tày là sản phẩm kiến trúc độc đáo, thể hiện sự hòa hợp của con người, thiên nhiên và văn hóa dân tộc. Điều này thể hiện rõ nét ở kết cấu và chất liệu ngôi nhà. Làng bản của người Tày được bao bọc xung quanh bởi các quả đồi, ngọn núi, do đó đồng bào làm nhà sàn để tránh thú hoang tấn công con người. Vào mùa hè, sự cao ráo của sàn nhà giúp không khí được lưu thông thoáng mát, khi mưa không ẩm ướt và tránh được nhiều bệnh tật lây lan. Ngôi nhà sàn truyền thống của người Tày trước đây có bếp nấu đặt ở vị trí trung tâm, giúp giữ ấm cho cả nhà trong mùa đông lạnh giá và cũng là không gian quây quần tụ họp của gia đình vào mùa đông. Tuy nhiên hiện nay, người Tày không để bếp trong nhà nữa, thay vào đó đồng bào dựng một ngôi nhà sàn nhỏ hơn nối vào nhà sàn chính để làm nhà bếp.

Thông thường ngôi nhà sàn của đồng bào Tày Lào Cai là 3 gian 2 chái hoặc 2 gian 2 chái. Với kỹ thuật của những người thợ tài hoa, ngôi nhà sàn truyền thống không cần dùng đến đinh sắt mà chỉ dùng thanh xiên dài xuyên dọc ngang nối các cột với nhau; giữa xà và cột lại được liên kết bằng mộng và nêm gỗ nối kèo cột, tạo thành khung nhà chắc chắn. Các chân cột, từ cột cái đến cột con đều được kê trên hòn đá to bản, bằng phẳng được lựa chọn rất kỹ từ các khe suối hoặc được đúc bằng xi măng có đường kính rộng hơn chân cột từ 2 đến 5cm. Với sự liên kết chằng giữ dọc ngang, ngôi nhà sàn 5 gian, thậm chí 7 gian, diện tích mặt sàn khoảng trên 100 m2 vẫn đủ chắc chắn, có thể chịu được mưa to, gió lớn.

Các cụ cao niên ở đây cho biết, ngày trước khi rừng còn nhiều, người dân thường chọn những cây gỗ to nhất, tốt nhất về làm ngôi nhà 4 gian 2 chái, có thể dựng cao từ 2 đến 3 tầng, rất rộng rãi. Gia đình nào có nhiều nhân lực, tiền bạc có thể làm những ngôi nhà sàn to lớn, từ cột kèo cho đến gỗ bưng vách, làm sàn cầu thang. Khâu chuẩn bị vật liệu làm nhà là quan trọng và tốn thời gian nhất, thường mất từ 2 đến 5 năm, có khi đến 10 năm.

97 tuổi đời cũng là từng ấy năm cụ Lương Văn Thằn, thôn Noong Khuấn, xã Khánh Yên Trung, huyện Văn Bàn gắn bó với căn nhà sàn, được nhìn lớp con cháu sinh ra, trưởng thành trong nếp nhà thân thuộc. Đến nay, căn nhà đã tồn tại trên 50 năm nhưng chưa một lần phải sửa chữa, có chăng chỉ thay mái lá định kỳ khoảng 20 năm một lần. Còn phần khung, cách đây 1 năm, gia đình cụ mới chà lại cột và xà để bóng, đẹp hơn. Trong nhà sàn 5 gian, 2 chái hiện có 4 thế hệ chung sống. Mỗi dịp Tết đến, con cháu từ khắp nơi trở về tập trung đông đủ, cùng nhau nấu cơm, vui chơi, ca hát…